ایران در بزنگاه شتاب علمی رقبا/ رتبه کشور چگونه ارتقا می‌یابد؟ رتبه علمی ایران اکنون در پایگاه اطلاعات علمی اسکوپوس ۱۶ و در پایگاه «وب آو ساینس» ۱۷ است و این افت یک‌پله‌ای دلایلی دارد که در گزارش پیش رو می‌خوانید. به گزارش روابط عمومی دبیرخانه شورای عالی عتف به نقل از خبرگزاری آنا، مقام معظم رهبری بار‌ها در بیاناتشان بر جایگاه علم و فناوری کشور تأکید کرده اند و گفته‌اند که «دانش به یک ملت و کشور قدرت می‌دهد». در همین راستا، حاکمیت تفکر انقلابی باعث شد ایران از رتبه ۵۲ قبل از پیروزی انقلاب اسلامی به رتبه ۱۷ پس از پیروزی انقلاب اسلامی صعود کند و تولیدات علمی ایران را به بیش از ۱۵۰ برابر برساند. طبق گزارش‌های منتشر شده از پایگاه استنادی وب آو ساینس روند تولید علم ایران در ۲۰ سال اول انقلاب اسلامی رو به رشد بوده است، به صورتی که سهم ایران در سال ۱۹۸۰، چهار صدم درصد و در سال ۱۹۹۹ به یک صدم رسیده است. تعداد مقالات رتبه تولید علمی ایران از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۳ بر اساس تولیدات علمی ایران از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۲۲ در ۶ حوزه موضوعی «علوم طبیعی» با تعداد تولید مقالات علمی ۳۷.۷۴ درصد و «مهندسی و فناوری» با تولیدات محتوای علمی ۳۰.۶۱ درصد بیشترین سهم را داشته‌اند که کمترین جایگاه به رشته‌های علوم انسانی با ۸۰ درصد تولید مقاله بازمی‌گردد. افزایش چند برابری تولیدات در حوزه‌های موضوعی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی تعداد تولیدات علمی ایران در سال اول پیروزی انقلاب اسلامی (۱۹۸۰) و نیز در سال‌های ۲۰۰۳ و ۲۰۲۲ در تمام حوزه‌های موضوعی افزایش داشته است علوم بهداشتی و پزشکی؛ بیشترین رشد تولید محتوای علمی حوزه موضوعی «علوم بهداشتی و پزشکی» با افزایش ۲۷۹ برابری، بیشترین رشد تولید علم را نسبت به حوزه‌های موضوعی دیگر داشته است و حوزه موضوعی «علوم کشاورزی و دامپزشکی» با افزایش ۸۴ برابری در میان حوزه‌های موضوعی دیگر کمترین رشد را داشته است. علوم انسانی و هنر؛ در صدر رشد علمی ۲۰ سال اخیر در ۲۰ سال اخیر، حوزه موضوعی «هنر و علوم انسانی» با افزایش ۶۸ برابری بیشترین رشد را به خود اختصاص داده است. درخشش ۳ رشته ایرانی برتر جهان در تولیدات علمی رتبه تولید علم کشور جمهوری اسلامی ایران در بین کشور‌های جهان بر اساس حوزه‌های موضوعی در سال‌های ۱۹۸۰، ۲۰۰۳ و ۲۰۲۲ نشان می‌دهد، بهترین رتبه ایران در حوزه موضوعی «مهندسی و فناوری»، و «علوم کشاورزی و دامپزشکی» با رتبه ۱۳ و ۱۶ بین کشور‌های جهان بوده است. تعداد استنادات کشور جمهوری اسلامی ایران در بین کشور‌های جهان بر اساس حوزه‌های موضوعی در سال‌های ۱۹۸۰، ۲۰۰۳ و ۲۰۲۲ در پایگاه وب آف ساینس در جدول زیر قابل مشاهده است. حوزه موضوعی «علوم طبیعی» و «مهندسی و فناوری» بیشترین تعداد استناد را به خود اختصاص داده است. همچنین شاخص هرش (H-Index) جمهوری اسلامی ایران برابر ۴۶۵ است. تعداد استنادات ایران در جهان رتبه استنادی کشور جمهوری اسلامی ایران در بین کشور‌های جهان بر اساس حوزه‌های موضوعی در سال‌های ۱۹۸۰، ۲۰۰۳ و ۲۰۲۲ نشان می‌دهد، بهترین رتبه ایران در حوزه موضوعی «مهندسی و فناوری»، «هنر و علوم انسانی» با رتبه ۱۲ و «علوم کشاورزی و دامپزشکی» با رتبه ۱۳ در بین کشور‌های جهان بوده است. مسیر حرکت اقتصادی بر پایه علم و فناوری در سند چشم انداز نظام جمهوری اسلامی ایران که مقام معظم رهبری آن را در سال ۱۳۸۲ ابلاغ کردند، به گونه‌ای ترسیم شده است که باید تا سال ۱۴۰۴ به جایگاه اول منطقه دست یابیم، ارزیابی محققان از جایگاه‌های بین المللی بر این واقعیت صحه می‌گذارد که رتبه تولیدات علمی ایران در دو دهه اخیر با روند توسعه همراه بوده است، در این راستا سهم تولید علم کشور در سال ۲۰۰۳ حدود ۰.۲۷ درصد بوده است، اما در سال ۲۰۲۲ به ۱.۹۳ درصد رسیده است که در این بازه شاهد رشد حدود ۱۶ برابری و ارتقای جایگاه ۲۳ پله‌ای در تولیدات علمی کشور هستیم. سقوط یک پله‌ای ایران در عرصه علمی جهان سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۷ جایگاه تولیدات علمی ایران در هر دو پایگاه وب آو ساینس و اسکوپوس ۱۶ بوده است، اما با ارتقا در سال ۱۳۹۹ در پایگاه استنادی اسکوپوس رتبه ۱۵ و وب آو ساینس جایگاه شانزدهم را کسب کرده‌ایم و سال ۱۴۰۰-۱۴۰۲ با تولید بیش از ۷۸ هزار مقاله علمی به رتبه‌های ۱۵ در اسکوپوس و ۱۷ در وب آو ساینس رسیده‌ایم و اکنون در سال ۱۴۰۳ با یک پله سقوط دارای جایگاه ۱۶ اسکوپوس و ۱۷ وب آو ساینس هستیم که لازم است برای جبران کاستی‌ها به سراغ سیاستگذارن این حوزه در کشور برویم و راه حل را از آنان جویا شویم. همچنین، مطابق اعلام جدید وزارت علوم، «ایران بین کشور‌های منطقه در سال ۲۰۲۳ پس از ترکیه به رتبه دوم تنزل پیدا کرده است. عربستان نیز سال گذشته رشد ۶.۷ دهم درصدی از نظر تعداد مقالات داشته و سال ۲۰۲۳ نزدیک به چهار هزار مقاله بیشتر از سال ۲۰۲۲ منتشر کرده است. این در حالی است که ما با کاهش تعداد مقالات مواجه بودیم؛ به همین علت فاصله ما با عربستان نیز کم شده است. تعداد مقالات ایران در پایگاه وب آو ساینس ایران به رتبه ۲۰ جهانی رسید؟! صمد نژادابراهیمی مدیرکل سیاست گذاری و برنامه ریزی پژوهشی وزارت علوم می‌گوید: «برخی مطرح می‌کنند که رتبه ایران در جایگاه ۲۰ قرار گرفته است که این موضوع صحیح نیست. رتبه ۲۰ رتبه تجمیعی ایران از سال ۱۹۹۶ تا ۲۰۲۳ است، اما رتبه علمی یا جایگاه کشور از نظر تعداد مقالات، معمولاً به طور سالانه بررسی می‌شود.» سهم ایران از تولیدات بین‌المللی سهم ایران از تولیدات بین المللی حدود یک و نیم درصد در هر هزار نفر است که سرانه مطلوب و قابل قبولی را نشان می‌دهد؛ سهم مقالات علمی ثبت شده به نسبت جمعیت ایران در پایگاه اسکوپوس سال گذشته ۷۷ هزار بوده و سال جاری به ۷۴ هزار مقاله رسیده است. آمریکا با ۲۵۰ میلیون جمعیت حدود ۸۰۰ هزار مقاله تولید می‌کند که شاخص بهتری را در این میان دارد؛ چراکه امکانات بسیار خوبی در دسترس این کشور قرار گرفته است. کاهش ۵ درصدی میزان تولیدات علمی ایران در یک سال مطابق مستندات علمی منتشر شده، در ۵ سال گذشته میزان تولیدات علمی ایران با رشد ۴۰ درصدی همراه شده است، اما اکنون این روند در حال کاهش است و حدود ۵ درصد در یک سال گذشته سیر نزولی را طی کرده است. روسیه به علت وقوع جنگ و تحریم‌ها در حال تجربه کاهشی شدن میزان تولیدات علمی خود است و ترکیه در حوزه‌های علوم پایه به خصوص یک سال گذشته در حال پیشی گرفتن از ایران است و در قالب طرح‌های پژوهشی مشترک همکاری می‌کند و تحت بورس‌های توبیتک از ظرفیت استادان و پژوهشگران بین المللی استفاده می‌کند که نشان می‌دهد رشد ترکیه نسبت به عربستان واقعی‌تر است. اما، در آینده احتمالاً بهبود می‌یابد. پیمان صالحی معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری می‌گوید: «شاخص‌های سنجش رتبه بندی تولیدات علمی کشور‌های مختلف بر اساس مقالات چاپ شده، مقاله کنفرانس‌های معتبر بین المللی، کتاب‌های چاپ شده بین المللی، مقالات مروری و تالیف فصولی از کتب تعیین شده بود.» با وجود جایگاه ۱۵ ترکیه در سطح جهان، اما تعداد اسناد علمی علمی قابل استناد در پایگاه اسکوپوس برای ایران با ۷۰۸۲۸ مقاله و برای ترکیه ۶۹۶۶۹ سند علمی است. کاهش حضور ایران در کنفرانس‌های جهانی؛ نتیجه افت رتبه علمی صالحی بیان می‌کند: «عاملی که بیشترین تاثیر در ارتقای جایگاه ترکیه در سال ۲۰۲۳ را داشته انتشار ۴۴۶۳ مقاله کنفرانسی بوده، اما در ایران ۲۲۵۸ مقاله کنفرانسی به رشته تحریر درآمده است؛ کاهش حضور ایران در کنفرانس‌های بین المللی به علت هزینه‌های سنگین اقتصادی یکی از عوامل نزول رتبه کشور در پایگاه‌های بین المللی است؛ چراکه نام نویسی در کنفرانس‌ها برای هر فردی حداقل ۵۰۰ یورو هزینه می‌برد، علاوه بر این ویزا، اقامت هتل و بلیت رفت و برگشت هم دخیل هستند و استادان و دانشجویان باید از طریق گرنت به تامین بودجه برای حضور در همایش‌ها اقدام کنند که بیش از ۱۰۰ میلیون تومان نیاز است، پس آنها ترجیح می‌دهند گرنت را به آزمایشگاه و گروه وارد کنند. آیین نامه جامع پژوهانه و آیین نامه تعاملات بین المللی امسال در هیئت‌های امنا به تصویب می‌رسد و سعی کرده ایم بودجه‌های این بخش‌ها را با اهداف افزایش حضور در نشست‌های بین المللی و چاپ کتاب های بین المللی تفکیک کنیم.» دبیر شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به عوامل دیگر در افت رتبه بندی تولیدات علمی ایران بیان می‌کند: «عدم دسترسی به پایگاه‌های اطلاعاتی تاثیر جدی در عقب ماندگی تولیدات علمی ایران دارد، سیاست‌های اجرایی کشور با انجام تسویه حساب‌های مالی در حال تسهیل دسترسی به این پایگاه هاست که امیدوار هستیم تحقق یابد.» چشم انتظار مجوز دریافت برای تجهیزات تحقیقاتی صالحی ادامه می‌دهد: «بحث جدی کشور در فرسوده بودن تجهیرات است؛ اگر چه ۲۷۰۰ میلیارد تومان برای به‌روزرسانی تجهیزات به دانشگاه‌ها پرداخت کرده ایم، اما تجهیزات تحقیقاتی پیشرفته بسیار گران قیمت هستند و با پیگیری‌هایی که انجام می‌دهیم امیدوار هستیم بتوانیم امسال هم از صندوق توسعه ملی یا ... مجوز خرید تجهیزات و انجام کار‌های تحقیقاتی را دریافت کنیم.» معاون پژوهشی وزارت عتف اضافه می‌کند: «مجلات بسیاری از ناشران در سطح جهان در حال باز (Open access) یا پولی شدن است و نباید به هیچ عنوان فکر کنیم سطح این مجلات پایین است، چاپ مقالات در نشریات گروه Nature هزینه زیادی می‌طلبد؛ بنابراین پولی بودن مجلات به این معناست که اگر استادی قصد چاپ مقالات را داشته باشد باید ۵۰۰ دلار یا ۱۰۰۰ دلار و ... پرداخت کند و این موضوع در حال گسترش است.» کاهش ۹۰ هزار دانشجوی تحصیلات تکمیلی در ۵ سال وی ادامه می‌دهد: «یکی دیگر از دلایل افت رتبه تولیدات علمی ایران این است که مجموع دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری در ۵ سال گذشته نسبت به امسال ۹۰ هزار نفر کاهش یافته و این عدد کم نیست، در صورتی که دانشجویان تحصیلات تکمیلی موتور تولید علم هستند و برای انجام تحقیقات علمی به آنها نیازمند هستیم.» از جمله سیاست‌های تمهیدی برای جلوگیری از افول رتبه تولیدات علمی ایران می‌توان به اختصاص پژوهانه برای استخدامی‌های جوان، آیین‌نامه‌های پسا دکتری و آیین‌نامه تعاملات بین‌المللی اشاره کرد، همچنین مجوز جذب بیش از ۵ هزار عضو هیئت علمی برای جلوگیری از مهاجرت و پذیرش نیرو‌های تازه وارد امری مهم بود که تحقق یافت، مجوز جذب علمی هم کمک کننده افزایش انگیزه بود، اما به گفته مسئولان کافی تلقی نمی‌شد. همچنین، وزارت علوم با همکاری تمام سازمان‌ها و بنیاد ملی نخبگان تسهیلات حمایت از رتبه‌های برتر کنکور را فراهم کردند، در این زمینه داوطلبان برتر آزمون سراسری در رشته‌های مورد نیاز فعال درتولید علم همانند علوم پایه بورسیه می‌شوند، از سال گذشته در دفترچه کنکور ذکر شده است که اگر رتبه‌های برتر کنکور و رشته‌های علوم پایه حتی برخی از رشته‌های خاص علوم انسانی را انتخاب کنند، بورسیه می‌شوند و مسیر آنها تا هیئت علمی هم پیش بینی شده است. در شورای بورس به تعریف ۱۲ نوع بورس اقدام شده است که دانشجویان می‌توانند در داخل یا خارج از کشور ادامه تحصیل داده و مسند فعالیت‌های خوب در جامعه شوند. برنامه هفتم توسعه چه هدفی دارد؟! در برنامه هفتم توسعه بر صعود ایران به رتبه ۱۴ جهانی تا پایان سال ۱۴۰۷ تاکید شده است، انتظار می‌رود همزمان با آغاز دولت چهاردهم از سال ۱۴۰۳ به این موضوع توجه جدی شود. تولید ۲۰ هزار سند علمی رتبه یک را به ایران باز می‌گرداند احمد فاضل‌زاده رئیس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام به خبرنگار آنا می‌گوید: اگر ۲۰ هزار سند علمی در کشور تولید شود و بودجه‌های پژوهشی ۳ برابر افزایش یابد، می‌توانیم به رتبه ۱۴ جهانی صعود کنیم.» در پایگاه «وب آو ساینس» جایگاه ۱۷ جهانی را داریم و برای رسیدن به رتبه ۱۴ باید ۵ هزار سند تولید کنیم، همچنین کیفیت مجلات «وب آو ساینس» نسبت به اسکوپوس مطلوب‌تر است، پس می‌توانیم دوباره رتبه اول را به دست آوریم. برای بهبود رتبه تولیدات علمی ایران باید تلاش پژوهشگران ارتقا و سرانه مقاله‌ها، امکانات آزمایشگاه‌ها و کیفیت پژوهانه‌ها افزایش یابد تا مجدد به رتبه یک منطقه بازگردیم.